อสฺสรตนวณฺณนา

[247] เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺฐานํ สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโญ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติฯ โส ปุริมนเยเนว กตทานมานนสกฺกาโร สมาทินฺนสีลพฺพโต ปาสาทตเล สุขนิสินฺโน ปุญฺญสมฺปตฺติํ สมนุสฺสรติฯ อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิรีโก รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสํหตสรีโร กากคีวา วิย อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กาฬสีโสติ สุฏฺฐุ กปฺเปตฺวา ฐปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐาติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ปเนส หตฺถิรตนํ วิย อาคโตฯ เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา – ‘‘ปุน จ ปร’’นฺติอาทิมาหฯ

มณิรตนวณฺณนา

[248] เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติโน จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิสมปริณาหํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคเตหิ สุปริสุทฺธมุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กญฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริํ ผรมานํ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต มณิรตนํ อาคจฺฉติฯ ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺฐิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย สญฺชาตาโลโก โหติฯ ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ เต เต สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ‘‘ทิวา’’ติ มญฺญมานาฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จ ปรํ อานนฺท,…เป.… มณิรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

อิตฺถิรตนวณฺณนา

[249] เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน วิสยสุขวิเสสสฺส วิเสสการณํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติฯ มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสิํ อาเนนฺติ, อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺญานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติฯ อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ – ‘‘ปุน จ ปรํ, อานนฺท, รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุรโหสิ, อภิรูปา ทสฺสนียา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตาฯ

ตตฺถ สณฺฐานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปาฯ ทิสฺสมานาว จกฺขูนิ ปิณยติ, ตสฺมา อญฺญํ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺสนียาฯ ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกาฯ ปรมายาติ เอวํ ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมายฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตายฯ สมนฺนาคตาติ อุเปตาฯ อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสาฯ ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา นาติถูลาฯ

ปาสาทิกา ยสฺมา นาติกาฬิกา นาจฺโจทาตาฯ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อภิกฺกนฺตา มานุสิวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํฯ มนุสฺสานญฺหิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติฯ เทวานํ ปน อติทูรมฺปิ นิจฺฉรติฯ

ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติฯ นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปฐมยุคเฬน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเฬน ปริณาหสมฺปตฺติ, ตติยยุคเฬน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตาฯ ฉหิ วาปิ เอเตหิ กายวิปตฺติยา อภาโว, อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตาฯ ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตสฺส สตวารวิหตสฺส ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาฯ สีเตติ รญฺโญ สีตกาเลฯ อุณฺเหติ รญฺโญ อุณฺหกาเลฯ จนฺทนคนฺโธติ นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชฺชาติสมาโยชิตสฺส หริจนฺทนสฺส คนฺโธ กายโต วายติฯ อุปฺปลคนฺโธ วายตีติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต ตงฺขณํ วิกสิตสฺเสว นีลุปฺปลสฺส อติสุรภิคนฺโธ วายติฯ

เอวํ รูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปฐมเมว อุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายินีฯ ตสฺมิํ นิสินฺเน ตสฺส ตาลวณฺเฏน พีชนาทิกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินีฯ กิํ กโรมิ, เต เทวาติ วาจาย กิํ-การํ ปฏิสาเวตีติ กิํ การปฏิสฺสาวินีฯ รญฺโญ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินีฯ ยํ รญฺโญ ปิยํ ตเทว วทตีติ ปิยวาทินีฯ

อิทานิ – ‘‘สฺวาสฺสา อาจาโร ภาววิสุทฺธิยาว, น สาเฐยฺยนา’’ติ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โน อติจรีติ น อติกฺกมิตฺวา จริ, ฐเปตฺวา ราชานํ อญฺญํ ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปตฺเถสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ ‘‘อภิรูปา’’ติอาทโย, อนฺเต ‘‘ปุพฺพุฏฺฐายินี’’ติอาทโย คุณา วุตฺตา, เต ปกติคุณา เอวฯ ‘‘อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณ’’นฺติอาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปุญฺญํ อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย สพฺพาการปริปูรา ชาตาฯ เตนาห – ‘‘เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

คหปติรตนวณฺณนา

[250] เอวํ ปาตุภูตอิตฺถิรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติโน ธนกรณียานํ กิจฺจานํ ยถาสุขํ ปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติฯ โส ปกติยาว มหาโภโค, มหาโภคกุเล ชาโตฯ รญฺโญ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺฐิคหปติ โหติฯ จกฺกรตนานุภาวสหิตํ ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน อนฺโตปถวิยมฺปิ โยชนพฺภนฺตเร นิธิํ ปสฺสติ, โส ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ ฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว สมฺปาเทสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท…เป.… เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

ปริณายกรตนวณฺณนา

[251] เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติฯ โส รญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโตว โหติฯ ปกติยา เอว โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วิภาวีฯ รญฺโญ ปุญฺญานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตญาณํ อุปฺปชฺชติฯ เยน ทฺวาทสโยชนาย ราชปริสาย จิตฺตาจารํ ญตฺวา รญฺโญ หิเต จ อหิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ โหติ, โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติฯ มหาสุทสฺสนมฺปิ ตเถว ปวาเรสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ…เป.… ปริณายกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

ตตฺถ ฐเปตพฺพํ ฐเปตุนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐเปตพฺพํ ฐเปตุํฯ